Önceleri Ötüken’de (bugünkü Moğolistan), daha sonra Uluğ Türkistan denilen Orta Asya’nın değişik bölgelerinde devletler kuran Uygurlar, bugünkü Doğu Türkistan’da yaşamaktadır. Kaşgarlı Mahmud’un bu isimle ilgili verdiği bilgi daha çok halk etimolojisine dayanır. Uygurlar’dan bahseden Çin kaynakları, onları Hunlar’ın soyundan kabul eder ve Huiho (uçan şahin) ismiyle kaydeder. Akraba kavimlerle birlikte Dokuz Oğuz – On Uygur diye isimlendirilirler. IV-V. yüzyıllarda Toba Devleti vaktinde Töles ismini aldılar. Çinliler’e nazaran Uygurlar kalabalık bir topluluk değildi, ama çok kabiliyetli ve mertti; yüksek tekerlekli (kao-chih) otomobilleri vardı, gerek göçlerde gerekse savaşlarda bu otomobilleri kullanırlardı. Selenga ve Orhon ırmaklarının kıyılarında oturan Töles oymakları Göktürk Devleti kurulunca onların egemenliğini tanıdı. Baykal gölünün güneyindeki bozkırlarda iç işlerinde özgür olarak yaşadılar. VII. yüzyılda Göktürkler Çinliler’e yenilince Töles birlikleri dağıtıldı.
Uygur Kağanlığının Kuruluş Tarihi
Orhun Irmağı kıyısında başşehri Ordu-balık kentini kuran birinci Uygur Kağanı Kutluk Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747’de öldü. Mekanine oğlu Moyen-çor (747-759) kağan oldu. Moyen-çor’un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları ortasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği “bengü taş”‘tan izlemek mümkündür. Buna nazaran öncelikle ortalarında daima yakın bağlantılar olan Dokuz Oğuz uzunluklarını derledi. Akabinde Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan uzunlukları kontrolü altına alma siyaseti gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar’la, Altay Dağları ile İlah Dağları ortasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler’le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları ortasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler’le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu ortada savaştığı uzunluklar ortasında belirtilen Sekiz Oğuzlar’ın Göktürkler’in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma mümkünlüğü yüksektir. Böylelikle Türk soylu uzunluk ve budunları kontrolüne alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.681-744 yıllar ortasında faaliyet göstermiş bir Türk devletidir.
Uygur Kağanlığının Kağanları
) Kutlug Bilge Kül Kağan (745 – 746)
2) İl-Etmiş Bilge Bayınçur (Moyunçur) Kağan (746 – 759)
3) İl-Tutmuş Alp Külüğ Bilge Kağan (759 – 780)
4) Alp-Kutluğ Bilge Kağan (780 – 789)
5) Taras Külüg Bilge Kağan (789 – 790)
6) Oçur Kutluğ Bilge Kağan (790 – 795)
7) Alp-Uluğ Kutluğ Bilge Kağan (795 – 805)
8) Ay-Tengri’de Kut-Bulmuş
9) Tengri’de Kut Bulmuş Küçlüg Bilge Kağan
10) Alp – Külüg Bilge Kağan
11) Üge Kağan (839 – 845)
12) Bilge Bayınçur (II.Yoyunçur) Kadır Han (845 – 885)
13) Tafgaç Oğulçak Kadır Han (885 – 940)
Uygur Kağanlığının Tüm Özellikleri
Uygur Devleti’nin birinci hükümdarı Kutluk Bilge Kağan’dır.
Ötüken’de Ordu-Balıg (Kara-Balasagun) Selanga Irmağı etrafında kurulmuştur. Karabalgasun Uygurların başşehri olmuştur.
Uygurlar mekanleşik hayat tertibini benimsemiş olmaları hasebiyle Hunlar ve Göktürklerden farktı bir özelliğe sahiptirler.
Uygurlar siyasi başarılarından çok kültürel ve uygar faaliyetleriyle tanınırlar.
Mekanleşik hayata geçmeleri ile tarım, sanat ve ticarette ilerlemişlerdir.
Uygurlar ilk kez din değiştiren Türk koludur. (Böğü Kağan Çin’e yardım için gittiğinde ülkesine dönerken beraberinde dört Mani rahibi de getirmişti. Türkler ortasında bundan sonra Mani dini yayılmaya başladı.
Manihizmin, hayvansal besinler yenmesini yasaklaması savaşçılık hissini zayıflatıp, Uygurların hayat anlayışında büyük değişiklikler (bilgi yelpazesi.net) meydana getirdi.
Ticaretle uğraşan Uygurlar, Hint, Tibet ve Mave-raünnehir halkı ile sıkı bağlantılar içinde bulunmuşlardır.
Mani ve Buda dinine ilişkin tapınaklar yapmışlardır ve mimaride gelişme göstermişlerdir. Bu alanda Hint ve İran sanatı tesirinde kalmışlardır.
Kanallar açarak çağdaş tarım yapmışlardır.
Moğolların Türkleşmesinde kıymetli rol oynamışlardır.
Kitap basma tekniğini ve kağıt imalini bilen Uygurlar dünya kültür tarihinde kıymetli bir mekane sahiptir.
Bilge Kağan’ın kendi ismine diktirdiği Karabalgasun isimli anıtları bulunmaktadır.
Kırgızlar 840 yılında Uygur Devleti’ni yıktılar. Bu mağlubiyetin akabinde dağılan Uygur toplulukları güneye yanlışsız hareket ederek Yeni Uygur devletlerini kurdular. Bu devletler; Kansu Uygur Devleti ve Turfan Uygurları’dır.
Uygurların Kullandığı Alfabeler
Uygurlar Rum,Brahma,Tibet,Süryani,Soğa,Uygur,Mani alfabelerini kullandılar. Hind harfleri ile Budizm dinine ilişkin Türkçe metinler Avrupalı alımlar tarafından bulunmuştur. 629 yılında bu hurufati terkle ulusal Soğa alfabesi Budist Uygurlar tarafından kullanılmıştır. Daha sonra Mani dinine mensup olanlar Mani, Hristiyan Uygurlar da Süryani alfabesini kullandılar.
Soğal alfabesini Türkler birincinin Karabalgasun abidesinde kullanmıştır. Bu abide 825-832 yılına kadar egemenlik süren Uygur halkının onuruna kazınmıştır. Bu harfler evvel Uygur hurufatı sayıldı. F.W.K. Müller ise Soğa alfabesi olduğunu ortaya koymuştur. Soğa harfleri Uygur harflerinin bir eşidir. Soğa alfabesinin olgunlaşması da Uygur hurufatıdır. Soğaların ticari hayatı tesirli olmuştur.
Uygur Kağanlığının Yıkılışı
Uygur Kağanlığı, Türk tarih sahnesinde mekanleşik hayata geçerek kent devleti kurma, ilim ve sanat alanında yaptıkları başarılı teşebbüslerle tanınsalar da Maniheizm dinini benimsemekle savaşçı kimliklerini kaybetmişler bu durum da onları dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı savunmasız bırakmıştır. Son hükümdarlarının vefatıyla otoritesiz ve başsız kalan Uygur Devleti, Kırgız atakları sonucunda zayıflayarak yıkılmıştır. Devletin yıkılmasının akabinde Uygur halkının bir kısmı Moğol egemenliğine girmiştir.
