Uygur Türklerinin bularak geliştirdikleri ve kullandıkları Uygur alfabesi yalnızca eski Uygurların değil ayrıca diğer Türklerin de kullanmış olduğu bir alfabedir. . Uygur alfabesi ile yazılan eserler arasında Kutadgu Bilig, günümüze ulaşan önemli eserler arasında yer almaktadır.
UYGUR ALFABESİ KAÇ HARF?
Uygur alfabesi, 3 ünlü 11 ünsüz olmak üzere toplamda 14 harften oluşmaktadır. Kökeni Soğd olan Uygur alfabesinde bir takım değişiklikler yapılmış ve Türkçeye uyarlanmıştır. Z harfi dışında bitişik harflerden oluşan Uygur alfabesi, Arap edebiyatındaki gibi sağdan sola yazılım sistemine sahiptir. Uygur alfabesinde ünlü ve ünsüz harfler kısıtlı olmakla birlikte ünlüler için kullanılan 3 işaret bulunmaktadır.
UYGUR ALFABESİ ÖZELLİKLERİ
Uygur alfabesi kökeni Soğd olup bazı değişikliklerden geçmiş ve Türkçeye uyarlanmıştır. Alfabede harf sayısı toplamda 14’dür.Uygur alfabesi ile kütüphaneler dolusu sanat, edebiyat, din ve hukuk konularında kitaplar yazılmıştır. Bu alfabe ile yazılan en eski metinler 9. Asra aittir. Uygur alfabesi Karahoca Uygur Krallığının yıkılmasının ardından da kullanılmıştır. Türkler İslam dinini benimsedikten sonra Kırım ve Türkistan’daki Türk devletleri Uygur alfabesini kullanmaya devam etmiştir.
UYGUR ALFABESİ İLE YAZILAN ESERLER
ALTUN YARUK: Bu eser 10. yüzyılda Uygur bilgini Singku Seli Tutung tarafından yazılmıştır. Uygur döneminin en önemli eserleri arasında yer almaktadır. Bu eser, İçerisinde ağıtlar ve şiirler bulunmaktadır. Türkçede Altın Işık şeklinde çevrilen Altun Yaruk 707 sayfadan meydana gelmektedir.
SEKİZ YÜKMEK: Sekiz Tomar olarak adlandırılan Sekiz yükmek, Uygur dönemine ait önemli eserlerden biridir. Bu eser Budizm inancının tanıtılmasına yönelik yazılmıştır. 1907 yılında yayınlanan ve Dini öğretilere sahip olan bu eser Çinceden çevrilmiştir.
KALYANAMKARA VE PAPAMKARA HİKAYESİ:
Uygur dönemine ait popüler öykü kitaplarından biridir. Uygur dönemi eserleri arasında yer alan Kalyanamkara ve Paramkara Hikayesinin konusu iyi yürekli bir şehzadeyi anlatmaktadır.
MAİTRİSİMİT: Bu eser Buda’nın hayatından kesitler taşımaktadır. Yaklaşık olarak 28 bölümden oluşan Maitrisimit, Türk Edebiyatının ilk tiyatro eseridir.
Müslüman Türklerin yaşadığı, fakat Moğolların hâkim olduğu ülkelerde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Bu, 14. yy’da başlamış ve 15. yy’da artarak devam etmiştir. Uygur yazısının 15. yy’da Osmanlı sarayında da kullanıldığı bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed’in Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı yaptığı başarılı seferden sonra 1473’te gönderdiği yarlık üstte Uygur, altta Arap olmak üzere iki alfabelidir. Bu yarlık, Fatih’in sarayında görevli bahşı’lardan Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı tarafından yazılmıştır
Uygur alfabesi, İslâmî dönem eserlerinin bazı nüshalarının yazımında da kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’in üç nüshasından biri olan Viyana nüshası Uygur harfleri ile yazılmış ve 1439’da Herat’ta istinsah edilmiştir. Yine Kutadgu Bilig ile aynı dönemin, yani Karahanlı döneminin eseri olan ‘Atabetü’l-Hakâyık’ın en iyi nüshası, Uygur yazısı ile ünlü hattat Zeynü’l-‘Abidin bin Sultanbaht Cürcanî tarafından 1444’te Semerkand’da istinsah edilmiştir. Bunlar dışında Mi’rac-nâme, Tezkiretü’l-Evliyâ, Bahtiyar-nâme, Muhabbet-nâme, Letâfet-nâme, Sîrâcü’l-Kulûb gibi eserlerin nüshaları ile 15. yy Çağatay şairlerinden Lutfî ve Sekkakî’nin iki alfabe ile yazılmış şiirlerinin nüshaları vardır
Uygur alfabesi başka milletler tarafından da kullanılmıştır. 13. yy başlarında Moğolların resmî yazısı olmuş ve bu durum 20. yy ortalarına kadar devam etmiştir. 1204’te Cengiz Han, Tata Tonga adlı bir Uygur’u Moğollara yazı öğretmekle görevlendirmiş ve Uygur alfabesi Moğolcaya uyarlanarak öğretilmiştir.
Ayrıca Tunguz halklarından Mançular da Çin’de 1644’te hanedanlarını kurunca kendi dilleri için resmî bir alfabeyi gerekli görüp Moğol alfabesini almışlar ve bazı değişikliklerle kendilerine uyarlamışlardır. Bu şekildeki Mançu yazısı da 20. yy başlarına kadar kullanılmıştır.
