Paradigma nedir sorusu Türk Dil Kurumu tarafından Türkçeye değerler dizisi olarak çevrilen Yunanca kökenli bir kelimedir şeklinde cevaplanmıştır. Sosyal bilimsel bir terim olarak popülaritesini 1960lı yıllardan sonra Thomas Khun’un Bilimsel Devrimlerin Yapısı adlı eserinde paradigma kavramını yeniden ele alması ile kazanmıştır. Khun bu eserde paradigmayı; belirli bir grup veya topluluğun, belirli bir zaman dilimi içerisinde değer yargılarını ve düşünme biçimlerini belirleyen dünya görüşü, izlenceler ve bilgi kaynaklarının bütünü olarak tanımlar. Başka bir ifadeyle paradigma belirli bir topluluğun dünyaya bakarken kullandığı gözlük, çerçevedir.
Paradigma Nedir?
Paradigma nedir sorusunu cevaplandırmak için kendisi de çeşitli paradigmalara başvuran Khun, Bilimsel Devrimin Yapısı’nda kavrama genel bir çerçeve çizmiştir. Bu çerçeveye göre paradigmalar bilimsel topluluklar arasında bir ayraç, turnusol kağıdı görevi görür. Değer yargılarından bağımsız olmayan paradigmalar aksine baskın değer yargılarını ve içinde bulunduğu sosyal yapıyı referans alır. Bu haliyle paradigma sosyal yapının bir parçası olan araştırmacın çalışmalarında üstü kapalı da olsa kaçınılmaz olarak yer alır. Araştırmacılar paradigmanın kendilerine sunduğu çerçevenin dışına çıktıkları nadiren görülür, bu durum bilimsel çalışmaların başarısı açısından endişe doğurur.
Paradigma bir bilimsel çalışmanın temelini oluşturan ‘ne’, ‘hangi’ ve ‘nasıl’ sorularına kaynakl
ık eder. Ne sorusu problemin tespiti, hangi sorusu problemin çözümü için başvurulacak soruları, nasıl sorusu ise başvurulacak soruların nasıl sorulacağını ve cevapların nasıl yorumlanacağını anlamaya yöneliktir. Böylece araştırmacıya araştırma süresince yol gösterecek genel bir çerçeve sunar.
Bilimsel araştırmalar ‘yöntem’ başlığı altında farklı felsefi temeller üzerine oturtulurlar. Bilim felsefesine içkin olan bu felsefi temel ile araştırmacının referans aldığı kavramsal paradigmalar bir bilimsel araştırmanın üzerinde yükseldiği zemindir. Bu zemin bilimsel olarak üç kavram etrafında tartışılır; ontoloji, epistemoloji, metodoloji. Ontoloji ortaya atılan bilimsel sorunların doğasını sorgular, bu sorgulama sorun ‘vardır’ veya ‘yoktur’ ikilemi etrafında şekillenir. Epistemoloji ise var olduğu varsayılan sorunun bilenebilirliğini sorgular. Neyi, ne kadar ve nasıl bilebiliriz soruları etrafında şekillenir. Metodoloji ise var olduğu varsayılan ve bilgi kaynakları irdelenen sorunun hangi bilimsel tekniklerle araştırılacağını belirleyen yöntem, yöntem bilimidir.
Paradigma Türleri
Ontolojik, epistemolojik ve metodolojik tartışmalar bilim felsefesinin öncü araştırmacıları arasında nesnel-öznel, reformist-radikal olmak üzere iki boyutta tartışılmış ve dört temel paradigma ortaya atılmıştır; radikal hümanist paradigma, radikal yapısalcı paradigma, yorumsamacı paradigma, yapısalcı paradigma.
Radikal hümanist paradigma temel ikilem düzeyinde öznel ve radikal değişim belirleyenleri arasında durur. Radikal hümanist paradigmanın karşısında ise yine radikal ancak bu defa nesnel belirleyen tarafında yer alan radikal yapısalcı paradigma bulunur. Yorumsamacı paradigma ve yapısalcı paradigma ise sırasıyla reformist belirleyenin öznel ve nesnel taraflarında yer alır.
Dört temel paradigma türü bilimsel araştırmanın ve toplumun doğasını şekillendiren meta-teorik varsayımlara dayanır, en basit haliyle dört dünya görüşünü temsil eder. Öznel yaklaşımlar bireysel bilinci ve eylemi ön plana alırken nesnel yaklaşımlar toplumsal bilince ağırlık verir. Yine radikal yaklaşımlar sosyal değişimlerini doğasını açıklamak için devrimsel dönüşümlere işaret ederken reformist/düzenlemeci yaklaşımlar toplumun evrimi vurgu yapar. Bu dört temel paradigma bir sentezinin mümkün olmadığı bilim felsefesinin genel kanısıdır. Bu nedenle bir araştırmacı bir paradigmayı kendisine referans aldığında diğerlerini otomatik olarak dışlamış olur. Ancak aynı araştırmacının farklı araştırmalarda farklı paradigmalara başvurması mümkündür.
Sosyal bilimsel tartışmaların çoğu belirli bir dünya görüşü ya da paradigma çerçevesine oturtulamayacak kadar karmaşıktır. Bu nedenle araştırmacılar farklı paradigmaları kullanarak araştırılan sosyal olgunun farklı yönlerimi ortaya çıkarmaya ve anlamaya çalışır. Buna çoklu paradigma yöntemi denir.
Paradigma nedir sorusu etrafında şekillenen bilimsel tartışmalar bilim felsefesinin gündemini meşgul etmeye devam ederken Khun tarafından ortaya atılan ve daha sonra çeşitli bilim insanları tarafından geliştirilen dört temel paradigma sosyal bilimsel araştırmaların temelini oluşturmaktadır.
