Kokunun beynimizle olan ilişkisi diğer duyularımızdan oldukça farklı olduğu için duyularımızdan en özelidir belki de. Diğer tüm duyular beynin ilgili bölümlerine gitmeden önce amigdalaya uğrar, bir takım filitrelerden geçer, daha sonra anlamlandırılacağı alana doğru yoluna devem eder.
Oysa ki kokular amigdalaya hiç uğramaz, hiç bir filitreden geçmeden direkt hipokampuse gider, işte bu yüzden çocukluğumuza hatta bebekliğimize dair kokuları hatırlarız, bir yere gittiğimizde oranın kokusunu hatırlarız, bir kişinin yüzünü unutur ancak kokusunu hatırlarız hatta eşlerimizi bile kokularına göre seçeriz. Bu konuyu yazarlar, sinemacılar keşfetmiş ve bir çok güzel eser meydana getirmişler. Bu eserlere girersem konudan saparım endişesiyle hiç girmiyorum.
Peki ya modern dünya, aşırı endüstrileşmiş vahşi kapitalist dünya bu kokuların farkındaysa ne olur ? Hiç şüphesiz ki farkındalar ve bu konudaki bilgilerini uzun yıllardır üzerimizde kullanıyorlar.
Parfüm, esans ya da ingilizcesi ile fragrance dediğimiz kokular bizim bugünkü konumuz, eğer benzer şekilde bu katkı maddeleri gıdalarda kulanılırsa bu sefer biz onlara aromalar ya da ingilizcesi ile flavors diyoruz. Paketlenmiş şekilde aldığımız tüm gıda ya da gıda dışı ürünlerde ya esans ya da aroma bulunmaktadır. Hatta sadece aldığımız ürünlerde değil kasapa gittiğimizde taze et kokusu veren esans, alışveriş merkezine gittiğimizde biz alışverişe yüreklendirecek özel kokular, bir markete gittiğimizde taze meyve kokuları ya da bir restaurantta midemizin sularını akıtacak iştah açıcı kokular yani günümüz dünyasında bizi neredeyse tamamen kuşatmış durumdadır esans ve aromalar.
Peki bu kadar kötü ve art niyetli midir bu endüstri ? Tabi ki hayır ancak her bilgi ve teknoloji gibi uygulayana bağlı olarak değişecektir bu sorunun cevabı. Devlet, STK gibi düzenlemelere etki eden kurumlar kadar tüketicilerin farkındalık, bilinç düzeyinin artması ile talepleri bu firmaları hizaya sokacaktır.
Kokular binlerce yıldır hayatımızın içindedir aslında aromalar da aynı şekilde ancak endüstrileşip günümüzdeki yerini alması 19. yüzyıl Belle Epoque ve 20. yüzyıl dönemlerinde gerçekleşmiştir.
Parfümleri üreten tasarlayan kişilere parfümör denir, parfürmörlere göre dünyada iki grup meslek vardır, bir astranotlar iki parfümerler. Belki biraz abartsalar da gerçekten dünyada sayıları çok azdır 1000’lerle ifade edilecek kadardır hepsini toplasanız. Çünkü parfümörler birer sanatçıdırlar, birer sosyolog, birer psikolog, birer biolog, birer botanikçi, birer kimyacı ve hatta birer simyacıdırlar. Nasıl dünyaca ünlü bir şefin özel tarifleri varsa aslında herbir parfümün de özel bir formülü vardır.
Firmalar, parfüm yaptırmak isteyen kişiler, günümüz modern dünyasında pazarlamacılar, argeciler daha küçük işletmelerde patronların kendileri birer brief hazırlarlar. Bu brieflerinde hedef kitlelerini, amaçlarını belirlerler örneğin 25 – 30 yaş arasında üniversiteden mezun bekar kadınları hedefleyen bir parfüm piyasaya sürmek istiyoruz. Bize özel bir koku geliştirebilir misiniz ? Bu brieften yola çıkarak yukarıda tasvir ettiğimiz parfümör bilgisini, yeteneğini, tecrübesini konuşturarak başlar parfümünü oluşturmaya. Parfüm dediğimiz koku aslında kabaca 10 ile 200 farklı bileşenden oluşan formülü gizli bir karışım. Onu değerli kılan da bu gizli karışım, piyasada birbirinin kopyaları kokuları bulabilrsiniz ama bunlar etik değil, aslında başkasının formülünü çalmak veya kopyalamak herhangi bir adi hırsızlık ile eş değer bir davranış en temelinde.
Parfümörlerin diğer önemli bir özelliği ise burunlarıdır. Tabi ki çok özel seçilmiş olan bu insanlar, uzun yıllar süren çok çok özel bir eğitim sonrası kokuları tanıyabiliyor, bir parfümü kokladıklarında üst notası, orta notası, alt notası nedir hemen çıkartabiliyorlar. Günümüzde koku analizleri için kimyasal bileşenler için GC cihazları var olsa da toplam koku performansını anlama ve anlamlandırma özelinde tabiri caizse teknoloji emekleme devrinde henüz insan burnuna yakın bir cihaz geliştirilemedi. Görüntüyü, sesi aktarabiliyor iletebiliyor ancak henüz kokuyu da aktarma konusunda yolun çok başındayız. Kokuyla alakalı gideceğimiz epeyce bir yol var gibi duruyor önümüzde.
Parfüm endüstrisi, koku performanısnı koku piramidi ile ölçümlüyor, üst nota, orta nota ve alt nota. Bazen bir parfümün çakmasını alırsınız ay aynısını 10’da bir fiyata aldım dersiniz oysaki o sadece üst notasıdır 5 dakika sonra o uçar orta notaya geldiğinizde acı gerçekle karşılaşırsınız.
Parfümler genel olarak sentetik ve doğal hammaddelerin özel formüllere göre karışımıdır. 30 yıl önce endüstrinin %80 doğal %20 si sentetik hammaddelerden oluşurken bugün bu oran tam tersidir, sentetik hammaddeler işin %80-90 nını oluşturur tabiki sentetik kulağa nahoş gelse de daha ekonomik, daha stabile, daha çok bulunabilir, yağmur çamur iklim, hasattan etkilenmeme gibi özelliklerle günümüz dünyasının tam da arzu ettiği özellikleri sunmaktadırlar.
Parfüm ve aroma dünyası o kadar büyüktür ki ve aynı zamanda o kadar karlıdır ki halka açık olan global firmaların faaliyet raporlarına göz atabilirsiniz, ofisleri, çalışanlarına sundukları imkanları göz kamaştırır. Bu arada piyasa ve portföyler çok gelişmiş, derinleşmiştir bir aroma firmasına bana çilek tadı lazım deseniz size şu an portföyümüzde 2500 ayrı çilek tadı var hangisini verelim diyebilirler ?
Koku dünyası ile ilgili çok detaya girmeden genel bir çerçeve çizmeye çalıştığım bu yazımı, size koku ailelerini de paylaşarak bitireyim. Özellikle ortamlarda bir parfümü, kremi, sabunu, deterjanı, kokladığınızda üst notası , top notası citrus orta notası biraz floral olmuş yok yok biraz da san fruity derseniz havanızdan geçilmez 🙂
Binlerce, onbinlerce farklı koku olduğu için işin uzmanları bunları sınıflandırmaya gitmiştir. Bazı ana sınıflar aşağıdaki gibidir.
Citrus : Mandalina, Bergamot, Limon, Greyfurt, Portakal
Floral : Gül, Yasemin, Menekşe
Fruity : Kavun, Şeftali, Elma, Hindistan Cevizi, Çilek
Watery : Okyanus, Deniz, Ozon
Green : Çimen, Yaprak, Reçine
Spicy : Zencefil, Kardamon, Tarçın, Biber
Oriental : Vanilya, Amber, Balsam, Susam
Aromatic : Nane, Fesleğen, Kuşdili, Adaçayı
Gourmand : Bal, Kakao
Woody : Paçuli, Ud, Güve otu, ağaç
