Molla Musa Binni Molla Eysa Hoca Sayramî, 23 Ağustos 1836 tarihinde Doğu Türkistan’ın Aksu iline bağlı, Bay ilçesinin Karaşlik (Toksun) Sayram bölgesinin Ana Kız köyünde dünyaya geldi. Babası İsa Hoca, döneminin muteber dinî âlimlerinden biri idi ve Sayram Medresesi’nde müderristi. Musa Sayramî, yedi yaşında “Sayram Medresesi”nde eğitimine başladı ve kısa zamanda okuma-yazmayı öğrenerek Sufi Allahyâr ve Ali Şir Nevayî’nin şiirlerini ezbere okuyabilecek hâle geldi. Bu nedenle çevresinde “Bala Molla” ismiyle şöhret kazanmaya başladı. Sayramî, Eylül 1847 tarihinde babasının teşvikiyle o dönemin en büyük bilim merkezlerinden biri olan Kuça’daki Saksak Medresesi’ne devam etti. Bu medresede, Kur’an, hadis, tarih, edebiyat, coğrafya, astronomi ve ziraat derslerinin yanı sıra Arapça, Farsça ve Urducayı da çok iyi öğrenen Sayramî, kısa zamanda “Molla Musa” ve “Molla Ebcedhan” gibi isimlerle anılmaya başladı.
1854 yılında, medrese eğitimini tamamlayan Sayramî, doğum yeri olan Bay’a dönerek, Sayram Medresesi’nde müderrislik yapmaya başladı. 6 Haziran 1864 tarihinde, Kuçar’da halkın Çin yönetimine ve yerli derebeylere karşı isyanı başarıyla sonuçlandı. İsyancılar Sayram’a geldiklerinde Molla Musa Sayramî ve arkadaşları isyancı orduya katıldı ve Sayram, Bay ve Yakaerik gibi yerlerdeki savaşlara katılarak orduda itibar kazandı. Sayramî, isyancı ordunun Üçturfan’daki komutanı Mahmudin Hoca’nın yanında baş mirza ve mühürdâr olarak çalıştı. Sayramî, 1877 yılında Yakup Bey hakimiyeti yıkıldıktan sonra, Kuçar çiftçiler ayaklanması ve Yakup Bey dönemi tarihî ve sosyal olayları hakkında birer tarihî eser yazmak amacıyla, batıda Kaşgar’dan başlayıp doğuda Turfan’a kadar olan bölgeleri birkaç yıl dolaştı ve tarihî materyaller topladı. Sonunda Aksu’ya geri dönüp hayatının kırk yıla yakın dönemini araştırma ve eser yazmaya ayırdı. Onun hayatının son dönemi fakirlik içinde geçti ve 1917 yılının Mart ayında ağır bir hastalığa yakalanarak Nisan 1917’de Sayram’da vefat etti.
Eserleri şunlardır:
1. Tezkiretü’l-Evliyâ: 1885 yılında Aksu’da yazılmıştır. Eserin bir diğer adı Tezkiretü’l- Evliya fi Muftahu’l-İman‘dır. Eserde, Kaşgar, Üçturfan, Aksu, Kuçar, Korla ve Turfan gibi illerde bulunan mezarlar etrafında teşekkül eden efsane ve rivayetler anlatılmaktadır. Eser, İslâm dininin Doğu Türkistan’a yayılması, gelişmesi ve bu süreçte şehit olan dinî ve tarihî şahsiyetlerin hayatı hakkında bilgiler içermesi bakımından önemlidir.
2. Derbeyan Ashabu’l-Kehf: Eser 1898 yılında Aksu’da yazılmıştır. Sayramî, bu eserde Turfan’daki Ashabu’l-Kehf mağarasının tarihini anlatmıştır. Yazar, bu mağaranın sıradan bir mağara olduğunu; fakat Ak Dağlı sufilerin manevî babası Hidayetullah İşan’ın bir Turfan ziyaretinde orayı “Evliya Mağarası” diyerek uydurduğunu söyleyerek eskiden bu konu hakkında oluşan ve gerçeğe uymayan bilgileri ilk kez reddetmiştir.
3. Tarih-i Eminiye: 1903’te Aksu’da yazılmıştır ve Aksu hâkimlerinden Muhammed Emin Vali’ye takdim edildiği için Tarih-i Eminiye şeklinde adlandırılmıştır. 1904 yılında Kazan şehrindeki Medrese-i Ulûm Matbaası’nda basılmıştır. Yazarın 1903’te kendi el yazısıyla kaleme aldığı nüsha, günümüzde Çin Sosyal Bilimler Akademisi Milletler Araştırmaları Enstitüsü’nde korunmaktadır. Eser; Söz Başı, Mukaddime, Destan ve Hatime olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.
4. Tarih-i Hamidi: 1908’de yazılmıştır. Konusu ve anlatım şekli bakımından Tarih-i Eminiye ile aynıdır. Eser, II. Abdülhamîd Han adına ithafen yazıldığı için bu adla anılmıştır. Sayramî, Tarih-i Eminiye’ye bir kısım yeni tarihî bilgileri eklemek, eserdeki bazı sayısal verileri ve olayların tarihlerini düzeltmek amacıyla bu eseri yazmıştır. Tarih-i Hamidi için Tarih-i Eminiye’nin tamamlanmış hâli demek mümkündür. Bu eserin 7 Temmuz 1911 tarihinde kaleme alınan nüshası, hâlen Çin Sosyal Bilimler Akademisi Milletler Araştırma Enstitüsü’nde korunmaktadır. Tarihi Hamidi ,yakın zaman Uygur tarihinde çok öneme sahip birinci el kaynak eserdir.
5. Kaside-i Sıdık: 1903’te Aksu’da yazılmıştır. Eserde “Sıdık” adında bir kişinin tasviri ve o dönemin sosyal yapısı, toplumsal ilişkilerin bazı yönleri şiir diliyle anlatılmıştır.
6. Gazeliyat: Gazeliyat, 1907 yılında Aksu’da yazılmıştır. Eserde, gazel ve mesnevî yer almaktadır. Kaside-i Sıdık ile birlikte 800 mısradan fazla şiiri içerir. Sayramî, bu şiirlerinde yaşadığı dönemde toplumun durumu ve halkın sıkıntıları üzerinde durmuştur. Halkın içinde bulunduğu duruma üzüntüyle bakan Sayramî, hile yoluyla halkı sömürenlere karşı duyduğu öfke ve nefretini şiirlerle dile getirmiştir. Ayrıca şiirlerinde, güzel ahlak ve fazilet hakkında nasihatlerde bulunmuştur. Sayramî, dönemindeki adaletsizliği, ekonomik ve sosyal eşitsizliği, Çinli yöneticilerin ağır zulümlerini ve onların silahı olan işan ve hocaların halkı aldatmasını şiirlerine konu etmiştir.
7. Salam-nâme: 1916 yılında yazılan eser, şiirsel bir destan olup oldukça hacimlidir. Eser, şairin Sayram’daki öz kardeşlerine bıraktığı vasiyetleri içerir. Sayramî, bu eserini ömrünün son deminde Aksu’da yazıp Sayram’daki İslam Ahun, Kasım Ahun gibi akrabalarına göndermiştir.
Salam-nâme adlı eser, Sayramî’nin edebî şahsiyetini araştırmada da büyük bir değere sahiptir. Şiirlerinde zamandan şikâyet edip hak, adalet ve insan sevgisini ön plana çıkaran Sayramî, sufi İşan ve Hocaların halkı bölmesini ve halka zulümlerini sert bir şekilde eleştirmektedir. Sembollerle şiir yazan şair, toplumsal düzensizlik ve haksızlığı dile getirmektedir.
Kaynakça
Ğopur, Vahitcan, E. Huseyin (1982). Uyğur Kilassik Edebiyat Tizisliri. Keşker: Keşker Pedagogika Enstitüsü Neşriyatı.
Osman, Ğayretcan (1987). Uyğur Kilassik Edebiyati Tarihidin Tezis. Ürümçi: Şincan Daşö Neşriyatı.
Osman, Ğayretcan (1996). Uyğur Kilassik Edebiyati Kiskiçe Tarihi 2. Ürümçi.
Osman, Ğayretcan, O. İsmail, T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı.
Ömer, Şeripidin (1998). XIX. Esirdiki Uyğur Edebiyatı Tarihi 2. Ürümçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı.
Polat, Abdureop (2002). Musa Sayrami Tarih-i Hamidi C. 3 İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Utuk, İmincan Ehmidi, M. Mirziehmet, H. Abdusalam, Ş. Elahun, M. Muhemmet (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 3. Pekin: Milletler Neşriyatı.
Zunun, Muhemmet (hzl) (2000). Molla Musa Sayrami Tarih-i Eminiye. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.
